سایکو2000

نشانه­های وانمودگرایی یا خودویرانگری ... بیماری افراد موفق

محسن که به تازگی وارد 27 سالگی شده بود، توانسته بود با مدرک کارشناسی ارشد در یکی از دانشگاه­های پیام نور به عنوان مدرس، در ترم قبل چند واحدی را اخذ کند، حدود یک سالی هم بود که در یکی از ادارات دولتی، متناسب با رشته خود، کاری پیدا کرده بود و استخدام شده بود. با یکی از دوستان خود نیز، یک شرکت خصوصی دایره کرده بود که گرچه تازه تاسیس بود اما توانسته بود رشد خوبی داشته باشد؛ همچنین محسن در حال ترجمه یک کتاب بود و موفقیت­های ریز و درشت دیگر که باعث شده بود اطرافیان و دوستان محسن، وی را به عنوان فردی موفق و سخت کوش بشناسند اما خود محسن اینگونه فکر نمی کرد! او خود را فردی ضعیف و نالایق می­دانست که تلاش لازم را برای رسیدن به موفقیت نکرده است، دائماً خود را سرزنش می­کرد و وقتی به مسیر زندگی و رشد خود فکر می­کرد، غمگین و ناراضی بود، انگار هیچ کاری نکرده و چیزی برای عرضه ندارد!! آیا شما همانقدر که دیگران شما را باهوش و بااستعداد و موفق تصور می­کنند، خود را باهوش می­دانید؟ اگر پاسخ­تان منفی است، پس احتمالاً به نشانگان وانمودگرایی یا خودویرانگری و به قول انگلیسی زبان­ها سندرم ایمپاستر( Imposter syndrome) مبتلا هستید. بنابراین خواندن این مقاله را به شما توصیه می­کنم؛ البته اگر هم مبتلا نیستید خوب حداقل برای اطلاعات عمومی­تان مطالعه متن زیر مفید است.

نشانگان وانمودگرایی، ویژه افراد موفق است. بسیاری از اشخاص توانمند و تیزهوش، علیرغم قابلیت­ها و موفقیت­های روزافزون، هیچ احساس درونی، نسبت به توانمندی­ها و قابلیت­های خود ندارند، حتی آنان معتقند چون دیگران در موردشان خوب و مثبت می­اندیشند و وی را فردی باهوش و توانمند می­دانند پس به نوعی دیگران را فریب داده­اند. این افراد موفقیت­ها خود را به شانس، طلسم، خطاهای کامپیوتری و کلاً عوامل خارجی نسبت می­دهند. همیشه می­ترسند که دست­شان رو شود و خود را شایسته موفقیت نمی­بینند. سمیران (2003) معتقد است این ویژگی را میتوان به عنوان مجموعه­ای از احساسات بی­کفایتی تعریف نمود که در آن فرد باور دارد ناشایست است و قادر به کسب مهارت نیست. این احساسات حتی زمانی که فرد طبق شواهد به دست آمده در می­یابد که عکس شرایطی که فکر می­کرده، به وقوع پیوسته (یعنی توانسته از عهده کار بربیاید) به قوت خود باقی است.

پژوهش درباره ایمپاستر را برای اولین بار در سال 1987 دو درمانگر با نام­های پائولین کلانس و سوزان آیمز، آغاز شد کردند. برخی از روانشناسان دانشگاه جورجیا نیز حدود 40 سال پیش این سندرم را تشخیص داده بودند و به این نتیجه رسیدند که حدود 40 درصد جمعیت افراد دارای این سندرم هستند. تحقیق دیگر شیوع این سندرم را تا 70 درصد بخصوص در کسانی که به تازگی شغلی را پیدا کرده اند یا در زمینه ای موفق شده اند، گزارش کرده است.

بارگاوا در مقاله خود با عنوان «سندرم ایمپاستر: حسی مانند یک فریبکار داشتن» می­نویسد: "اغلب باهوش­ترین افرادند که بیشتر از همه رنج می­کشند. وقتی کودک هستند، به آنان می­گویند که باهوش و استثنایی هستند و سپس هنگامی که بزرگ می­شوند، مدام با اموری رو به رو می­شوند که در آن امور، همه پاسخ­ها را نمی­دانند، ناگهان مجبور می­شوند بپذیرند چندان هم خاص و منحصر به فرد نیستند و فقط تا حد متوسط هستند و حتی گاهی چیزی نمی­دانند و یک فریبکارند... این رازی تحقیرآمیز است که اکثر افراد باهوش در داشتن آن مشترک بوده و هیچ یک آنرا بیان نمی­کنند".

نکته حایز اهمیتی که درباره افراد مبتلا به وانمودگرایی وجود دارد این است که پس از احراز موفقیتی، بخش منطقی و عقلانی آنان میپذیرد که این موفقیت به دلیل تلاش، شایستگی و مهارت توانایی آنان بوده است، ولی بخش اسرارآمیز هیجانی آنان را از باور صحیح این شایستگی بازمیدارد. آنان به طور مرموزی بین دو مقوله همزمان یعنی عقده حقارت و عقده خودبزرگ بینی در تعارض هستند.

خصوصیات روانشناختی افراد مبتلا به وانمودگرایی عبارتند از: اضطراب بالا و همیشگی، ترس از شناسایی شدن، عزت نفس پایین، اسنادهای درونی، درونگرایی، احساس بی کفایتی، کم حوصلگی، احساس خودتردیدی، خودپنداره منفی، داشتن دردهای روانی-تنی، احساس گناه، کمال گرایی، شرمساری و ندامت، ترس از ارزیابی منفی، بهداشت روانی پایین، حساسیت نسبت به انتقاد، ترس از رو شدن دست، تعارض بین حقارت و برتری طلبی. وانمودگرایی در خانم ها بیشتر از آقایان است.

افراد در معرض خطر

تمام اقشار جامعه از دانش آموز و دانشجو تا وکیل و هنرمند، میتواند به این سندرم مبتلا باشد اما گروه­های ذیل بیشتر در معرض خطر هستند:

1. افرادی که موفقیت سریع به دست آورندک برای مثال نویسنده­ای که کتابش برای اولین بار به فروش فوق العاده ای رسیده ممکن است از خود بپرسد " نمی دانم برای اولین بار چطور توانستم این کار را بکنم، چطور ممکن است بتوانم دوباره چنین موفقیتی کسب کنم؟"
2. اولین فرد موفق در یک خانواده یا نسل: افرادی که به عنوان اولین فرد در کل خانواده خود به موفقیتی میرسند، ممکن است دچار این حالت شوند. مثلاً فردی که برای اولین بار در کل خاندان خود توانسته مدرک دکتری بگیرد.
3. افرادی که والدین بسیار موفق دارند: زمانی که والدین یک فرد بسیار موفق باشند در فرزندان احساس فشار برای رسیدن به میزان موفقیت والدین ایجاد میشود. حتی برخی از این افراد از والدین خود نیز پیشی می گیرند اما از خود می پرسند "آیا من به علت توانمندی خودم موفق شده ام یا به دلیل شهرت و موفقیت پدر و مادرم؟"
4. افراد منحصر به فرد: زمانی که فردی در بین گروه بزرگ یا کوچکی به عنوان یگانه و منحصر به فرد شناخته شود مثلاً دانشجویی که در یک دانشگاه یگانه فردی است که رتبه تک رقمی کنکوری دارد، این فشارها تشدید میشود زیرا فرد ممکن است به خود اجازه خطا ندهد و یا حس تظاهر کند.
5. افرادی که شغل نامتناسب با جنسیت خود دارند: وقتی فردی به شغلی مشغول است که برای جنسیت وی غیرمعمول است ممکن است درجاتی از وانمودگرایی را داشته باشدف مثلاً دختری که در جوشکاری فرد ماهری است.
6. افرادی که تنها کار می­کنند: وقتی ما تنها کار می­کنیم هیچ نوع مدیریت و معیار ثبت شده­ای وجود ندارد و در عوض سنجش کارآیی و موفقیت درونی است و این مسئله مشکل ساز میشود زیرا افراد دچار وانمودگرایی معیارهای فوق العاده ای برای خود دارند.
7. افرادی که در زمینه­های خلاق و ابتکاری فعالیت می­کنند: وقتی در شغلی هستیم که نیازمند عملکرد جدید و متفاوت است ممکن است در معرض نشانگان وانمودگرایی قرار بگیریم زیرا احساس فشار ناشی از نظارت دیگران و ملاک­های شخصی بالا است.
8. دانشجویان و دانش­آموزان: این گروه چون دائماً در معرض ارزشیابی هستند و احساس فشار برای بدست آوردن نمره بیشتر می­کنند، ممکن است در معرض این حالت قرار بگیرند.

وانمودگراها موفقیت خود را چگونه تفسیر می­کنند؟

افرادی که نشانگان وانمودگرایی دارند عموماً موفقیت­های خود را بصورت غیرمنطقی و در حالت کلی با در نظر گرفتن شرایط بیرونی، تفسیر می­کنند. آنان عموماً از ملاک­های زیر در جهت تفسیر موفقیت خود استفاده می­کنند:

• خوش­شانسی و تقدیر: مثلاً به خود می گویند: "فقط شانس آوردم" ، "خوش شانس بودم" این افراد معتقدند اگر کسی یکبار در زندگی شانس آورد بدان معنی نیست که همیشه شانس می آورد.
• زمان­بندی درست: مثلاً به خود می­گویند: "من فقط در مکان و زمان درستی قرار داشتم" ، "ستاره بخت در وضعیتی مطلوب قرار داشت" از نظر این افراد زمانبندی یک عنضر موفقیت نیست بلکه همه چیز است.
• شخصیت جذاب و شوخ طبع: مثلاً به خود فروشنده که دچار وانمودگرایی است به خود می­گویند: "اگر بتوانم مشتریانم را بخندانم، آنها نمی­فهمند که من از آنچه فروخته ام، منظوری نداشتم"
• سادگی کار: مثلا به خود می­گویند: "اگر توانستم آن را انجام بدهم فقط بخاطر سادگی آن بود" در واقع اگر این فرد بتواند کاری را انجام بدهد پس آن کار دشوار نیست.
• معیارهای پایین: مثلاً اگر یک فرد وانمودگرا در یک دانشگاه به عنوان مدرس انتخاب شود به خود می گوید: "اگر من را به عنوان استاد انتخاب کردند، واقعاً چه معیارها برای انتخاب داشتند" بنابراین انتخاب خود را اینگونه قلمداد می­کند که آن دانشگاه معیارهای پایینی داشته است.
• کمک اشخاص دیگر: افراد وانمودگرا به شیوه های مختلف، موفقیت خود را ناشی از کمک و حمایت دیگران می دانند. مثلاً می گویند: "آنها برایم احساس تاسف کردند" یا "من آشنا داشتم" یا "آنان خیلی خوب و مهربان بودند" ،" به من کمک فراوانی شد"، "مطئناً کسی اشتباه بزرگی کرده که این موقعیت نصیب من شده است" ، "از دست­شان در رفته است"، "شاید چون وزن پایان نامه من بیشتر بوده من را قبول کرده اند".

چه باید کرد؟

در زیر چند راهکار آمده است که به کارگیری این موارد به منظور مقابله با این سندرم مناسب است البته نیاز به تمرین و ممارست فراوان دارند و چه بهتر که با همراهی یک روانشناس آگاه باشد.

1. با این سندرم آشنا شوید. شاید خواندن همین مقاله کوتاه برای شما جالب بوده باشد و وقتی علائم و نشانه ها را میخوانید تازه فهمیده باشید که سال­هاست از چه رنج می­برید. آگاهی از نوع مشکل و پذیرش آن قدم اول برای هر نوع درمانی است.
2. روراست باشید: سعی کنید پنجره مخفی شخصیت خود را به دیگران بیشتر نشان دهید و بدون ترس از قضاوت در مورد افکار و احساستان با آنها صحبت کنید.
3. توانایی­های واقعی خود را بشناسید: با کمک دیگران و تلاش شخصی، سعی در شناسایی میزان واقعی توانمندی و قابلیت­های خود بکنید و احساسات هیجانی و قضاوت های سخت­گیرانه نسبت به این توانایی­ها را کنار بگذارید.
4. افکار غیرواقع بینانه خود را کنار بگذارید: با شناسایی افکار و باورهای غیرمنطقی و سخت­گیرانه که نسبت به خود و دیگران دارید سعی در کنار زدن آنها و زیر سوال بردنشان باشید تا بتوانید افکار متعادل را جایگزین کنید.
5. بین احساس و واقعیت تفاوت قائل شوید: برخی از افراد به شدت به این باور گرایش دارند که آنچه احساس می­کنند، کاملاً صحیح است. مثلاً اگر احساس حماقت می­کنند نتیجه می­گیرند که واقعاً احمق هستند. هنگامی که فرد خود را در این افکر غوطه ور می­سازد، باید بلافاصله سعی نمایید که بر آنها فایق آمده و آنها را تغییر دهد. تغییر می تواند سخت باشد و وقتی به خود شک می کنید، میتواند سخت تر هم بشود.
6. تعریف و تمجید دیگران را بپذیرید: وقتی دیگران از شما تعریف می­کنند و بر توانایی­ها و قابلیت شما تاکید می­کنند، به جای عدم پذیرش، سعی کنید تمجیدها را قلباً بپذیرید و حتی از آنها خوشحال شوید.

در پایان باید بگویم" اشخاص که احساس وانمودگرایی دارند، هرگز وانمودگرا نیستند، بلکه فکر می کنند که این طور هستند. بی شک و حقیقتاً افراد وانموگرا افرادی باهوش، متفکر و توانمند هستند اما فقط به این باور نرسیده­اند